Οι πρώτοι κάτοικοι της Ευρυτανίας...

Η ευρύτερη περιοχή της Ευρυτανίας, όπως προκύπτει από τις μαρτυρίες αρχαίων συγγραφέων κατοικήθηκε από τα πανάρχαια μυθικά χρόνια. Κατά την προϊστορία, υπήρχε στην Ευρυτανία ένας πολύ πυκνός πληθυσμός με αξιόλογο πολιτισμό, που ζούσε σε οικισμούς, οι οποίοι συνδέονταν μεταξύ τους. Πιστεύεται δε πως οι κάτοικοι εκείνοι ήταν οι Πελασγοί, που είχαν καλύψει με τους πρωτόγονους οικισμούς τους όλη τη Θεσσαλία, την Ήπειρο και τη Στερεά Ελλάδα. Το 1500 - 1400 π.Χ., κατεβαίνουν στην περιοχή της Πίνδου, των Αγράφων, του Τυμφρηστού, της Φθιώτιδας και της Δωρίδας οι Μακεδνοί Δωριείς αυξάνοντας τους οικισμούς του χώρου. (Εγκαταστάθηκαν στη Δωρίδα κι από το όνομα της περιοχής ονομάσθηκαν Δωριείς). Την εποχή αυτή στην περιοχή από τη Ν. Θεσσαλία ως την Ήπειρο και την Ακαρνανία κι ως τον Κορινθιακό, τη Λοκρίδα και τον Τυμφρηστό ήταν εγκατεστημένοι οι Αιτωλοί. Η προέλευσή τους δεν είναι γνωστή, φαίνεται όμως ότι κάποια συγγένεια είχαν με τους Θεσσαλούς. Ο ιστορικό Πολύβιος δε θεωρεί έλληνες τους πιο πολλούς από τους Αιτωλούς, χωρίς όμως να τεκμηριώνει την άποψή του. Το όνομά τους το οφείλουν στον πρόγονό τους Αιτωλό, γιο του ισόθεου Ενδυμίωνα, κατά το μύθο. Συγκατοικούσαν ή παροικούσαν με τέσσερα άλλα συγγενικά τους φύλλα: τους Δόλοπες, τους Ευρυτάνες, τους Αγραίους και τους Απεραντούς, που ήταν εγκατεστημένοι σε διαφορετικά γεωγραφικά σημεία, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υπήρχαν μεταξύ τους χαραγμένα σύνορα. (Οι Αιτωλοί λοιπόν, κατά την προς νότο κάθοδό τους, πέρασαν και κατοίκησαν την περιοχή που ορίζεται σήμερα από τα όρια του νομού Ευρυτανίας. Είναι λογικό να υποθέσουμε επίσης ότι λόγω του ορεινού εδάφους και των δυσκολιών επικοινωνίας, οι ομάδες των Αιτωλών που έμειναν στην περιοχή, αποκόπηκαν, διαφοροποίησαν ελαφρώς τον τρόπο ζωής και τη γλώσσα τους, διατηρώντας εν τούτοις πολλά συνεκτικά στοιχεία).

Αρχαίοι Ευρυτάνες

Ήταν "έθνος Αιτωλικόν". Κατά τον Στράβωνα και το Θουκυδίδη κατοικούσαν πλάι στους Δόλοπες και ειδικότερα στο χώρο από το Παναιτωλικό ως τη Σαράνταινα της Οξιάς κι ως τον Τυμφρηστό, βασικά δηλαδή στην περιοχή του Καρπενησίου και λίγο πιο πέρα. Οι αρχαίοι Ευρυτάνες φημίζονταν για την ανδρεία και τη σωματική τους ρώμη. Ίσως κατά τους προϊστορικούς χρόνους να έφταναν ως τη Θεσσαλία ή να υπάγονταν σ' αυτή. Το όνομα Ευρυτανία προήλθε, όπως υποστηρίζει κι ο Αριστοτέλης, από το μυθικό βασιλιά Εύρυτο που ήταν άριστος χειριστής του τόξου και "μέγας" κατά τον Όμηρο. Ο Εύρυτος προκάλεσε τον θεό Απόλλωνα σε μονομαχία και σκοτώθηκε απ' αυτόν. Ο Μύθος αναφέρει ότι ήταν δάσκαλος του Ηρακλή στο τόξο, αυτός όμως τον σκότωσε εξαιτίας της κόρης του, της βασιλοπούλας, που την αγάπησε. Μετά τους άθλους του ο ήρωας ζήτησε, λέει ο μύθος, να νυμφευθεί την Ιόλη, ο Εύρυτος όμως ήταν αντίθετος. Είχε ορίσει ότι θα δώσει την κόρη του σε εκείνον που θα νικούσε αυτόν και τα παιδιά του σε αγώνα τόξου. Κι όταν ο Ηρακλής αναδείχθηκε νικητής, ο Εύρυτος αρνήθηκε πάλι να του δώσει την πανέμορφη κόρη του, γιατί φοβόταν ότι θα σκότωνε τα τέκνα του απ' αυτήν όπως έκαμε προηγούμενα με τα τέκνα του από την Μεγάρα. Ο Ηρακλής με τους Αρκάδες, Μαλιείς, Τραχίνες και τους Επικνημίδιους Λοκρούς, επιτέθηκε και σκότωσε τον Εύρυτο και τους γιους του, λεηλάτησε την πρωτεύουσά του Οιχαλία και αιχμαλώτισε την Ιόλη, που αποπειράθηκε ν' αυτοκτονήσει πηδώντας από τα τείχη του κάστρου, αλλά γλίτωσε, αρνιόταν ωστόσο να την πλησιάσει σαν γυναίκα ο Ηρακλής. Έτσι εκείνος παρήγγειλε στο γιο του Ύλλο να την κάμει εκείνος σύζυγό του μόλις ενηλικιωθεί.

Οι Τυμφρήστιοι Ευρυτάνες επεκτάθηκαν ανατολικά του χώρου του Καρπενησίου, του Φουρνά και του Μικρού και Τρανού (Μεγάλου) χωριού, προς τη Δυτική Φθιώτιδα. Στα χρόνια τούτα ίσως συνέβη και ο καταστρεπτικός κατακλυσμός του Δευκαλίωνα, που κατά τον Ερατοσθένη έγινε το 1433 π.Χ. και πιθανότατα να υπήρξε σεισμός με θαλάσσιο σεισμικό κύμα ή τυφώνα, που έπνιξε την Φθιωτική πεδιάδα και έριξε πολλά από τα κάστρα των Αινιάνων, Δολόπων και Ευρυτάνων. (Μεγάλους σεισμούς έχουμε επίσης το έτος 427 π.Χ., το 279,το 375, το 513, το 570, το 996, το 1323, το 1509, το 1580, το 1870, το 1894 και το 1966 μ.Χ.).

Οι ευρυτανικοί πληθυσμοί μέχρι τους Μυκηναϊκούς χρόνους ζούσαν απομονωμένοι στον τόπο που αγάπησαν κι απέφευγαν τις όποιες επιμιξίες. Αρκετά αργότερα, όταν οι συγκυρίες τους το επέτρεπαν, το χειμώνα έφευγαν στα κοντινά χειμαδιά και γύριζαν την άνοιξη στους ολοήμερους, βαθείς ίσκιους των πλατάνων και των ελάτων. Επεξεργάζονταν το μαλλί και το δέρμα, χρησιμοποιούσαν το χερόμυλος για το άλεσμα, μούσκευαν στα δύσκολα χρόνια το ψωμί στην άρμη, θρησκεύονταν με την δενδρολατρεία και τις ελεύθερες ώρες τους ασχολούνταν με την αναρρίχηση, την πάλη, τις μέσες, την άρση βάρους και το ρίξιμο του λίθου. Στην Ευρυτανία δεν γεννήθηκε ποτέ ο θεσμός της δουλείας, ενώ οι κάτοικοι πήραν από τον τόπο τη σκληράδα και την αγριότητά του, δημιουργώντας έτσι κλειστούς κι ατίθασους χαρακτήρες, ασυμβίβαστους στην κάθε καταπίεση. Εύθυμοι και δυνατοί με ενεργητικότητα και πετάγματα ψυχής και πνεύματος, είχαν ένα αυστηρό εθιμικό δίκαιο στην οργάνωση και τη διακυβέρνησή τους. Ο Θουκυδίδης (5ος π.Χ. αι.), τους αναφέρει ως έθνος μεγάλο, δυναμικό και πολεμικό που ζούσε σε ανοχύρωτους οικισμούς, με άγνωστη γλώσσα και να τρώνε ωμό κρέας. [Στη ντοπιολαλιά τους παριέκοπταν τα φωνήεντα, ενώ σίτευαν και παρασκεύαζαν το κρέας με τρόπο που επέτρεπαν οι δύσκολες καιρικές συνθήκες της περιοχής. (Έκοβαν το κρέας σε φέτες και το ξέραιναν στον αέρα, τον ήλιο ή τον καπνό, για να διατηρείται πολύ καιρό σε λουκάνικα, παστά και λαρδιά)].

Η αρχαία Οιχαλία (πρωτεύουσα της Ευρυτανίας)

"Υψίπυργο" αποκαλεί την ευρυτανική Οιχαλία ο Σοφοκλής στην τραγωδία "Τραχίνιες". Άγνωστη σήμερα είναι η θέση της αφού τίποτε δε προέκυψε σχετικά από αρχαιολογικά ευρήματα. Κατά τον Κων-νο Δ. Στεργιόπουλο ίσως βρισκόταν στα Φειδάκια όπου υπάρχουν στη θέση "Καστρί" ερείπια αρχαίου κάστρου. Κατά τον Πάνο Ι. Βασιλείου ίσως η θέση του ταυτίζεται μ' εκείνη της λαϊκής Αντάνιας, σε βραχώδες σημείο του Κόμπολου κοντά στους Δομιανούς. Κατά τον Δημήτριο Ι. Φαλλή, ίσως βρισκόταν στην Ποταμιά του Καρπενησίου, κοντά ή στη θέση του χωριού Κλαψί ("Αρχαίο Κάλλιο", κατά τον ίδιον). Υποστηρίχθηκε επίσης η πιθανότητα να βρισκόταν κάπου κοντά στο Κρίκελλο ή τη Δομνίστα. Ο Ρήγας ο Βελεστινλής στη "Χάρτα της Ελλάδος" την τοποθετεί κάπου βόρεια του Θέρμου.

Την Οιχαλία φέρεται να ίδρυσε ο βασιλιάς των Δρυόπων Μελανεύς, πατέρας του Εύρυτου, δεινός τοξότης κι εκείνος, που της έδωσε το όνομα της γυναίκας του. Οι Δρύοπες αναφέρονται ότι πήραν μέρος στον Τρωικό πόλεμο πλάι στους Αιτωλούς και τους Δόλοπες. Μαζί με τους Θεσσαλούς της Τρίκκης φέρονται να πήραν μέρος στον πόλεμο αυτόν κι οι κάτοικοι της Οιχαλίας του Ευρύτου με 30 πλοία.

Κατά τον Αριστοτέλη οι Ευρυτάνες και οι γείτονές τους οι Αγραίοι και οι Δόλοπες "έζων από θήρας και ληστείας". Ο Θουκυδίδης ειδικότερα γράφει για τους αρχαίους Ευρυτάνες ότι αποτελούσαν "μέγιστον μέρος των Αιτωλών, αγνωστότατοι δε γλώσσαν και ωμοφάγοι" και ότι ήταν "μέγα έθνος και μάχημον" και ότι κατοικούσαν σε κώμες ατείχιστες, μακριά η μια από την άλλη. Άγνωστες μένουν οι κώμες ή οι πόλεις των αρχαίων Ευρυτάνων, καθώς ακόμη και τα αρχαία ονόματα των τόπων, των ορέων και των ποταμών είναι άγνωστα. Τα καλύπτει το σκοτάδι του χρόνου και μόνο η αρχαιολογική σκαπάνη θα μπορούσε να μας οδηγήσει στη σωστή γνώση τους.

Ως τον 5ο π.Χ. αιώνα οι Ευρυτάνες ήταν η πιο άγνωστη φυλή μεταξύ των Ελλήνων, απομονωμένοι καθώς ήταν ανάμεσα στα πανύψηλα πυκνά βουνά τους, φτωχοί και άποροι. Συνήθως ήταν σύμμαχοι των ομοφώνων τους Αιτωλών αλλά κάποτε υπαγόταν στους Φθιώτες Αχαιούς και τους Θεσσαλούς.

Ήταν πολιτιστικά καθυστερημένος λαός; Δείγματα της πνευματικής του ανάπτυξης δεν άφησε μέσα από τη μακροχρόνια αρχαία ιστορία του. Ακόμα κι η γλώσσα που μιλούσε ήταν, όπως φαίνεται, ένα σοβαρό εμπόδιο στην επικοινωνία του με τους άλλους γειτονικούς λαούς και στην πνευματική του ανέλιξη. Πιθανόν επίσης γιατί οι ορεσίβιοι κι οι αγράμματοι Ευρυτάνες παρέλειπαν κάποια φωνήεντα ή σύμφωνα των λέξεων κατά την ομιλία τους όπως ως και σήμερα συμβαίνει, με αποτέλεσμα ν' αλλοιώνονται οι λέξεις. Θεωρούνται "ωμοφάγοι", πιθανόν γιατί κάποτε κατά τις περιπλανήσεις τους και όταν το επέβαλε η ανάγκη, αναγκαζόταν να τρώνε άψητο, ωμό κρέας. Φαίνεται ότι έτρωγαν ανάλατο το φαγητό και το ψωμί. Ήταν όμως οπωσδήποτε λιτοδίαιτος λαός, ανθεκτικός στο τσουχτερό ψύχος του τόπου και στις διάφορες περιπέτειες, ικανότατος στον πόλεμο, φιλοπόλεμος, φιλόπατρις και ανυπότακτος. Η φτώχεια τον παρέσυρε, όπως και τους Δόλοπες και τους Αιτωλούς, στη ληστεία και στις αρπαγές προϊόντων από τις πεδινές περιοχές της Φθιώτιδας και της πεδινής Αιτωλίας. Άλλοτε οι Ευρυτάνες οδηγούνταν σε πολέμους έξω από τα τοπικά τους συμφέροντα ως μισθοφόροι και για λαφυραγωγία. Κάθε φορά που κινδύνευε η πατρίδα τους οι αρχαίοι Ευρυτάνες ή οι σύμμαχοί τους οι Αιτωλοί αγωνίζονταν με απερίγραπτη ανδρεία και αυτοθυσία, χρησιμοποιώντας τα πρωτόγονα όπλα τους και εκμεταλλευόμενοι κατά τρόπο θαυμάσιο τα δύσβατα εδάφη, τους ατραπούς και τ' αδιαπέραστα δάση.

Πραγματική πανωλεθρία προξένησαν οι Ευρυτάνες στους Αθηναίους το 426 π.Χ. που με αρχηγό τους το στρατηγό Δημοσθένη και το στρατηγό Προκλή έκαμαν επίθεση εναντίον τους. Ο Θουκυδίδης μας διηγείται σχετικά: Ο στρατηγός των Αθηναίων Δημοσθένης καταπείθεται από τους Μεσσήνιους ότι είναι συμφέρον του, μιας και έχει μαζεμένο τόσο στρατό, να επιτεθεί εναντίον των Αιτωλών που ήταν πολέμιοι της Ναυπάκτου και αν τους νικήσει, εύκολα, τότε και τους άλλους Ηπειρώτες θα προσθέσει στη δύναμη των Αθηναίων. Διότι μέγα μεν έθνος είναι το των Αιτωλών και μαχητικό, κατοικεί δε σε χωριστές κώμες ατείχιστες και μάλιστα κείμενες μακριά η μια από την άλλη και ότι έκαμαν χρήση ελαφρού οπλισμού, που σημαίνει πως δεν ήταν δύσκολο, έλεγαν οι Μεσσήνιοι, να καταστραφεί το έθνος αυτό, πριν συνενωθεί. Οι Μεσσήνιοι προέτρεπαν το Δημοσθένη να επιτεθεί πρώτα ενάντια στους Αποδωτούς, έπειτα στους Οφιονείς και μετά απ' αυτούς στους Ευρυτάνες, που είναι μέγιστο μέρος των Αιτωλών, με τελείως άγνωστη γλώσσα και είναι ωμοφάγοι όπως λένε. Ο Αθηναίος στρατηγός παρασύρθηκε στο τολμηρό αυτό πολεμικό σχέδιο χωρίς τη βοήθεια των Λοκρών και των Φωκέων και εξόρμησε κατά των Αιτωλών, ασφαλώς και κατά των συμμάχων τους Ευρυτάνων. Αυτοί όμως κρατώντας επίκαιρες θέσεις και κάνοντας συνεχείς ελιγμούς παρέσυραν τον αντίπαλο σε κλεφτοπόλεμο. Η ήττα των Αθηναίων έμεινε ιστορική. Έχασαν 120 πολίτες νεκρούς και το συστράτηγο Προκλή.

Η Κάθοδος των Γαλατών - Η Μάχη στα "Κοκκάλια"

Κατά την κάθοδο των Γαλατών ή Κελτών με αρχηγό το Βρέννο, πρωτοστάτησαν οι Αιτωλοί. Οι Γαλάτες ήταν φοβερά πολεμικός λαός από την κεντροδυτική Ευρώπη. Ήταν ψηλοί, υπερήφανοι με τρομερή ματιά κατά το Μακελίνο, ξανθοί και πάλλευκοι κατά τον Πλούταρχο. Οι μόνοι άφθαρτοι, ικανοί να τους αντιμετωπίσουν, ήταν οι Αιτωλοί που μόλις είχαν εξέλθει από τη βαρβαρότητα, όπως παρατηρεί ο Βιλλαμόβιτς. Έστειλαν λοιπόν στις Θερμοπύλες, σ' αυτή την ιστορική πύλη εισόδου προς τη νότια Ελλάδα, για να προτάξουν εκεί άμυνα κάτι παραπάνω από 7000 "οπλιτεύοντες" και ιππείς και 790 ψιλούς (ελαφρά οπλισμένους) με τρεις στρατηγούς: τον Πολύαρχο, τον Πολύφρονα και το Λαοκράτη. Στο πλευρό τους έσπευσαν οι Βοιωτοί, οι Φωκείς, Οι Οπούντιοι Λοκροί και λίγοι Μεγαρείς. Οι Πελοποννήσιοι, εκτός από τους Πατρείς, αδιαφόρησαν ή αρνήθηκαν να πάρουν μέρος στην αντιμετώπιση των Γαλατών του Βρέννου, ίσως γιατί ήθελαν, κατά το Γερμανό ιστορικό Μπέλοχ, να φθαρούν οι Αιτωλοί και να πέσει το γόητρό τους. Αρχηγός όλων των Ελληνικών δυνάμεων ορίσθηκε ο Αθηναίος Κάλλιπος, παρά το γεγονός ότι το κύρος των Αθηναίων αυτή την εποχή ήταν πεσμένο.

Σύμφωνα με μια εκδοχή, Ο Γαλάτης στρατηγός Βρέννος φοβόταν κι υπολόγιζε ιδιαίτερα τους φιλοπόλεμους και γενναίου Αιτωλούς. Για να τους εξουδετερώσει και να τους αποσπάσει από την άμυνα των Θερμοπυλών επιχείρησε αντιπερισπασμό. Έστειλε 40.000 στρατό και 800 ιππείς με αρχηγούς τον Ορεστόριο και τον Κόμβουτη, που αφού πέρασαν το Σπερχειό, ανέβηκαν στη Θεσσαλία, σύμφωνα με τις μαρτυρίες του Παυσανία και εισέβαλαν στην Αιτωλία. Αφού λεηλάτησαν τα ιερά και τα σπίτια έκαψαν το Κάλλιο, την ακμάζουσα πόλη των Αιτωλών κι έσφαξαν τους κατοίκους του (279 π.Χ.). Με τρόπο που προκαλεί φρίκη διηγείται ο Παυσανίας τα παθήματα των Καλλιέων. Οι Αιτωλοί δεν πρόλαβαν να τους προστατεύσουν.

Επιστρέφοντας οι Γαλάτες για το στρατόπεδο των Θερμοπυλών θέλησαν ν' ακολουθήσουν το ίδιο δρομολόγιο. Στη γραμμή όμως που ενώνει την Οξιά με τον Τυμφρηστό, στη ράχη πάνω περίπου από το σημερινό χωριό Άγιος Νικόλαος (Λάσπη), κοντά στις πηγές του Κρικελλιώτικου Ποταμού (υψόμ. 1720 μ.) τους έστησαν καρτέρι οι κάτοικοι των χωριών της Ευρυτανίας, της Αιτωλίας και της Δολοπίας, άνδρες και γυναίκες, οπλισμένοι με πρόχειρα όπλα, γεωργικά εργαλεία και ρόπαλα και τους προξένησαν τρομερό θανατικό. Από την επιδρομή στην Αιτωλία δε γύρισαν στη βάση τους μπροστά στις Θερμοπύλες ούτε οι μισοί ("ελάσσονες των ημίσεων") Γαλάτες. Ο τόπος της σύγκρουσης γέμισε από πτώματα των βαρβάρων επιδρομέων και τα κόκαλά τους άσπριζαν για πολλά χρόνια στην επιφάνεια της γης. Η θέση ονομάσθηκε "Κοκκάλια" και τ' όνομα αυτό διατηρείται ως σήμερα. Οι γεωργοί έβρισκαν ως πριν από λίγα χρόνια στα χωράφια τους, σύμφωνα με την παράδοση, ανθρώπινα κόκαλα και σκουριασμένα κομμάτια από μεταλλικά όπλα.

Στη συνέχεια οι Αιτωλοί ρίχτηκαν σ' ένα τμήμα των Κελτών, που αφού παραβίασε τις Θερμοπύλες, είχε λεηλατήσει το ιερό των Δελφών. Οι βάρβαροι όμως έπαθαν κι εδώ αφάνταστη πανωλεθρία καθώς, με τους υπερασπιστές του Δελφικού χώρου συμμάχησαν, κατά τους ιστορικούς, οι σκληρές και καταστρεπτικές καιρικές συνθήκες, μια θεομηνία που συγκλόνισε το τοπίο. Ακόμα κι οι βράχοι που αποσπώνταν από τον Παρνασσό έσπειραν το θάνατο στους επιδρομείς. Κατά τους ιστορικούς, κανένας Γαλάτης δε γύρισε τελικά στο σπίτι του ("Ουδείς υπελείφθη απελθείν οίκοι").

Οι πληροφορίες μας για το Κάλλιο είναι ελάχιστες και στηρίζονται σε φιλολογικά κείμενα, κυρίως του Παυσανία που αναφέρει ότι οι Γαλάτες που έφυγαν από τις Θερμοπύλες επιχειρώντας αντιπερισπασμό κατά των Αιτωλών "...πέρασαν πάλι τις γέφυρες του Σπερχειού προς τα πίσω, βάδισαν μέσα από τη Θεσσαλία και εισέβαλαν στην Αιτωλία". Το δρομολόγιο αυτό των Γαλατών θεωρείται ότι διαγράφεται στα νότια του Δομοκού, σημειώνει στροφή δυτικά, φθάνει στην κορυφογραμμή, (σημερινές θέσεις: Ζαχαράκη - Σιρμιτζέλη), κι από εκεί, περνώντας ασφαλώς από το δρόμο σημερινών χωριών: Νεοχωρίου - Μαυρίλου - Μερκάδας - Κάψης έφθασε στη ράχη πάνω από το χωριό Λάσπη και πιο πέρα για να κατηφορίσει προς το εσωτερικό της Αιτωλίας, όπου βρισκόταν το Κάλλιο. Για την ταυτότητα της τοποθεσίας του αρχαίου Καλλίου οι ιστορικοί διαφωνούν. Ο Ι. Βορτσέλας το τοποθετεί στη θέση του νεότερου χωριού με το όνομα Βελούχοβο της Υαίας, σήμερα σκεπασμένου με τα νερά του φράγματος του Μόρνου. Ο αρχαιολόγος Γ. Σωτηριάδης υποστηρίζει την ίδια άποψη όπως οι ξένοι Γουντχάουζ και Ντίτενβέργκερ. Σ΄ αυτά στηρίχθηκε και η επιτροπή τοπωνυμιών που έδωσε στο χωριό το όνομα Κάλλιον. Κατά το Δ. Αινιάνα το Κάλλιο βρισκόταν επάνω στην Οίτη. Στη γεωγραφία του Νουχάκι διαβάζουμε: "Τα παρά το Καρπενήσιον ερείπια κατά την εκ της Επικτήτου Αιτωλίας εις Δωρίδα είσοδον θεωρούνται ως το Κάλλιον, πόλεως καταστραφείσης υπό των γαλατών". Ο ερευνητής Πάνος Βασιλείου συμφωνεί με τους παραπάνω, παραδέχεται όμως ότι κάποια σπουδαία πόλη των Αιτωλών (ή Ευρυτάνων) πρέπει να υπήρχε στη θέση που επισημαίνουν κάποια ερείπια και ευρήματα, στο χωριό Κλαυσί.

Όλες όμως αυτές οι τοποθετήσεις για το αρχαίο Κάλλιο απομακρύνονται από τη βασική κι οπωσδήποτε αξιόπιστη πηγή, το κείμενο δηλαδή του Παυσανία, που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το αρχαίο Κάλλιο ταυτίζεται με το σημερινό χωριό Κλαψί ή Κλαυσί ή Κλαυσείον, που βρίσκεται σε σύδενδρη μαγευτική θέση ανάμεσα στο λεκανοπέδιο της Ποταμιάς του Καρπενησίου και τις Κορυφογραμμής ("Ζυγός") Τυμφρηστού - Οξιάς. [Ο Ευρυτάνας ερευνητής Δημήτριος Φαλλής υποστηρίζει σθεναρά και με πολλά επιχειρήματα, (παρά την αντίθεση των περισσοτέρων αρχαιολόγων), την ταύτιση του Κάλλιου με το Κλαυσί της Ευρυτανίας, όνομα που πήρε η αρχαία πόλη μετά τους κλαυθμούς και κοπετούς της καταστροφής της από τους Γαλάτες. Η γεωγραφική θέση του Κλαυσιού, κοντά στην εύφορη κοιλάδα της Ποταμιάς Καρπενησίου και στην απόμερη πλαγιά του Κώνισκου, υπογραμμίζουν την πιθανότητα να χτίσθηκε εκεί μια σπουδαία πόλη, όπως επιμαρτυρούν και τα δυστυχώς λίγα ευρήματα. Απ' αυτά ξεχωρίζει σε μοναδικότητα το ανασκαμμένο δάπεδο της παλιάς χριστιανικής βασιλικής του Αγίου Λεωνίδη, που ήρθε στο φως με τις ανασκαφές το 1957 και 1958. Η ύπαρξη της εκεί φανερώνει τη μεγάλη ακμή που γνώριζε τα χρόνια τις ίδρυσης του ναού (5ος αι.) ο οικισμός. Η διενέργεια συστηματικών ανασκαφών στο Κλαψί θα αποδείξει την όποια αλήθεια της εκδοχής. Πάντως, τα τεκμήρια από τις ανασκαφές στο Κάλλιο ή Καλλίπολη (Βελούχοβο) της Δωρίδας, δεν επιτρέπουν πλέον τέτοιες εικασίες. Η εμπεριστατωμένη διατριβή του αρχαιολόγου Πάντου Α. Πάντου χύνει άπλετο επιστημονικό φως στο θέμα, συνθέτοντας πλήρως και πειστικά τα ανασκαφικά, ιστορικά και επιγραφικά δεδομένα].

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Βαρλάμης Η. Γιώργος: Ευρυτανία, Μύθος, Ιστορία, Θρύλος, Πολιτισμός, Φύση, Σελίδες δόξας και μεγαλείου, (Αθήνα 1997)

2. Χαρίλαος Μηχιώτης: "Τυμφρηστός και Τυμφρήστιοι", (Εκδόσεις ΚΑΣΤΑΛΙΑ, Αθήνα)

3. Τουριστικός Οδηγός Ευρυτανίας - Νομαρχία Ευρυτανίας, Επιμέλεια Πάνου Ι. Βασιλείου, (Αθήνα 1972)

4. Γκόλιας Α. Μάρκος: "Ιστορία των αρχαίων Ευρυτάνων" (Εκδόσεις ΠΟΡΕΙΑ, 1999)

5. Η Ευρυτανία κατά τους Επαναστατικούς και Μετεπαναστατικούς χρόνους - 170 χρόνια από το θάνατο του Μάρκου Μπότσαρη, Εισηγήσεις Συνεδρίου (Καρπενήσι 16 - 19 Σεπτεμβρίου 1993), Επιστημονική Βιβλιοθήκη του Ελληνικού Κέντρου Πολιτικών Ερευνών Παντείου Πανεπιστημίου, Επιμέλεια Κλεομένης Κ. Κουτσούκης και Κ. Αρώνη - Τσίχλη. (Αθήνα 1995)

6. Π. Α. Πάντου: "Τα σφραγίσματα της αιτωλικής Καλλιπόλεως", 1985, passim.

7. Κων/νος Δ. Στεργιόπουλος: "Η αρχαία Αιτωλία", (Εκδόσεις Ν. ΑΠΑΤΣΙΔΗ, Αθήνα 1939)